تغییرات منطقه و بصیرت هاشمی

 

آقای هاشمی رفسنجانی ، نهم خرداد ماه سال جاری طی سخنانی در همایش ملی تحولات خاورمیانه بیان داشت : « تأکید بر نام بیداری اسلامی یا بهار عربی ضرورتی ندارد » و البته در همان همایش علی اکبر ولایتی تصریح کرد : « تحولات منطقه ، قطعاً بیداری اسلامی است ».

اگرچه ولایتی ، سابقه قریب به دو دهه مدیریت بر دستگاه دیپلماسی ایران را در کارنامه خود دارد اما افراد دیگری نیز به مانند هاشمی رفسنجانی نظرات متفاوتی در این خصوص نسبت به وی دارند از جمله ابراهیم متقی – استاد علوم سیاسی و روابط بین الملل دانشگاه تهران – تحولات و تغییرات شگرف در کشورهای عربی را « دیپلماسی اجباری آمریکا » می داند. ( هفته نامه ستاره صبح – شهریور 91 )

از سوی دیگر احتمالاً مترجم شبکه اول سیما نیز متأثر از نظریه ولایتی – ضمن جایگزین نمودن « بحرین » با « سوریه » - در سخنرانی افتتاحیه محمد مرسی در اجلاس شانزدهم غیر متعهدها ، واژه « بیداری اسلامی » را جایگزین « بهار عربی » نمود !

رفتار غیر اخلاقی و غیر حرفه ای مترجم شبکه اول سیما در قلب سخنان محمد مرسی ، هزینه ای بس گزاف – بویژه از سوی کشورهای عربی – به حیثیت جمهوری اسلامی ایران به عنوان میزبان اجلاس ، تحمیل کرد.

شاید آن زمان که بخشی از اصولگرایان ، نظرات هاشمی رفسنجانی را در خصوص تغییرات منطقه مورد سرزنش قرار دادند و در مقابل به تمجید از تفکر ولایتی پرداختند هرگز تصور نمی کردند روزی مترجم شبکه اول سیما تحت تأثیر آن تمجیدها باعث بوجود آمدن هزینه سیاسی و حیثیتی برای جمهوری اسلامی ایران گردد.

از سوی دیگر هاشمی رفسنجانی طی مصاحبه ای که در همان روز ( نهم خرداد ) با روزنامه جمهوری اسلامی انجام داد در باب منشاء شکل گیری تغییرات خاورمیانه بیان داشت : « شاید مهم ترین دلیلی که باعث بوجود آمدن این انقلاب ها باشد ، انفجار اطلاعات بود ، رسانه های مجازی بودند ، سیستم اینترنت ، ماهواره ها و سایت ها بود ، ضمناً تحصیلات مردمی هم مؤثر بود ».

اگرچه هاشمی رفسنجانی برخلاف ولایتی ( و یا ابراهیم متقی ) از ادبیاتی توأم با یقین استفاده نکرد اما نگارنده با باور به نظریه هاشمی رفسنجانی در خصوص تغییرات منطقه قصد دارد در توضیحاتی که ذیلاً تقدیم خواهد شد، از نظرگاه خود ماهیت و منشاء شکل گیری سونامی عربی را به تصویر بکشد.

1)  گرچه هنوز حکومت های اقتدارگرا با در دست داشتن مرکز نشر اطلاعات و هدایت آن قصد ممیزی اطلاعات را در ممالکشان دارند اما در واقع جهان امروز با استفاده از شبکه اینترنت ، مرکزها و دیوارهای تمرکز اطلاعات را درهم نوردیده است.

شبکه های اجتماعی نوپا در قرن بیست و یکم سیستم های کنترلی تمرکز اطلاعات را ناکارآمد کرده است ، این شبکه ها که تنها دارای نقاط اتصال است و نه مرکز اتصال ، اطلاعات را بین اعضای خود به طور غیر متمرکز به گردش در می آورد در نتیجه همه بازیکنان در فضای مجازی بدون هیچ محدودیت و سلسله مراتبی به تبادل اطلاعات ( از جمله اطلاعات مربوط به موضوعات سیاسی ) می پردازند و از این طریق بر کنش ها و واکنش های محیطی به طور جدی تأثیر می گذارند.این تأثیرگذاری آزاد ، جذابیت بی همتایی را بویژه برای طبقه تحصیل کرده و نخبگان جوامع مختلف ایجاد کرده است ، به طوری که روزانه دویست هزار کاربر جدید تنها در یک شبکه اجتماعی ( فیس بوک ) ثبت نام می کنند. این فضای آزاد اطلاعات در شبکه اینترنت، باعث شکل گیری هویت جدید اجتماعی می گردد که نسبت به اتفاقات پیرامونی بی تفاوت نخواهد بود.

2) ظهور جامعه اطلاعاتی جدید سبب تغییر ماهیت و محتوای باورها و فرهنگ ها می شود که این تغییر باورها در عرصه اجتماعی تهدید جدی برای حکومت های اقتدارگرا محسوب می گردد. و هویت های جدید سیاسی و اجتماعی که ناشی از این انقلاب اطلاعاتی است در جوامع مختلف از جمله جوامع اقتدارگرا ، تأثیر شگرفی در بازتعریف حقوق و مطالبات مردمی دارد.

اگرچه به طور معمول نهادهای مدنی و احزاب پیگیر حقوق و مطالبات اجتماعی هستند اما در الگوی جدید پیگیری مطالبات مدنی این اعضای شبکه های اجتماعی در فضای سایبری هستند که با هویت های جدید ، بدون وابستگی به نهادها ، احزاب؛ خواهان وصول حقوق و مطالبات سیاسی ، اجتماعی و اقتصادی خود می باشند. به عنوان مثال اکثر اعتراضات مردمی در تونس، مصر، لیبی، بحرین، سوریه، روسیه و اسپانیا در شبکه های مجازی ( بویژه فیس بوک ) و بوسیله کاربران عادی و بعضاً بسیار جوان این شبکه اجتماعی ، سازماندهی و رهبری شد. به‌عبارتی خواستگاه این جریان‌ها، بدو وابستگی به حزب و نهاد مدنی است.

 

3) ماهیت و ذات ارتباطات اینترنتی، جهان شمول بودن آن است ، همگانی و جهانی بودن ارتباطات در فضای سایبری سبب گردید که مرزهای جغرافیایی، سنت ها، رسوم و فرهنگ ها دیگر  قادر نیستند جوامع خود را مقیّد و محدود کنند ، بدین سبب است که حکومت آل سعود ، دهها میلیارد دلار به رژیم های خودکامه عربی کمک می کند تا آنها بتوانند با ریخت و پاش ها و بذل و بخشش های اقتصادی و کمک های رفاهی در ممالک خود، از سقوطشان جلوگیری کنند و تا آنجا ترس و واهمه بر پیکره این حگومت ها چیره شده است که آل سعود حکومت اُردن را از پذیرش طرح تجدید نظر در قانون اساسی آن کشور بازداشته تا شاید از شتاب تحرکات و قیام اجتماعی و سیاسی ملت ها در شکل دادن تغییرات گسترده تر در منطقه عربی بکاهد.

آنچه مسلم است ، شبکه های اجتماعی ، بویژه فیس بوک نقش بسزایی در شکل گیری حمایت های مردمی در جریان انقلاب مردم مصر ، لیبی ، بحرین، سوریه و تونس داشته است ، نگرانی حکومت های خودکامه منطقه از نقش فیس بوک در سازماندهی جنبش های مردمی تا بدانجاست که ملک عبدالله ، پادشاه عربستان ، مبلغ یکصد و پنجاه میلیارد دلار برای خرید شبکه اجتماعی فیس بوک را به مالک آن پیشنهاد داده است. ( روزنامه العرب – چاپ لندن – 7 اسفند 1390 ).

به واقع اینگونه حرکت های حکومت های اقتدارگرا ( مانند حکومت آل سعود ) انسان را به فکر وا می دارد که چگونه است دلارهای نفتی و تسلیحات  قادر به مهار یا تقابل با یک شبکه اجتماعی اینترنتی نیست ؟!

چگونه است که حاکمان قدرتمند آل سعود برای حفظ و بقای حکومت خود و حکومت های دیگر عربی دست به دامان مالکان شبکه های اجتماعی می شوند و با پیشنهادات وسوسه انگیز و اغواء کننده درصدد تسلط بر این شبکه ها بر می آیند ؟! و چگونه است که پول و اسلحه قادر به مواجه و مهارگذشته گریزی  و آینده محوری جوانان  نیست ؟!

4)  جوامع دموکراتیک قادر به هضم و پذیرش این تغییرات و تحولات بنیادین می باشند اما در جوامع استبدادی هر نوع تغییرات – به قول دکتر سریع القلم – باعث فروپاشی خواهد شد : « هر نوع تغییر باعث دگرگونی معادلات قدرت و ساختار آن می شود ، این جذمیت ها زمینه ساز شرایطی می شوند که ظرفیت تعدیل در این سیستم ها از میان می رود و نظام اقتدارگرا یکباره فرو می پاشد ». ( اقتدارگرایی ایرانی در عهد قاجار ، صفحه 43 ).

البته تحولات فرهنگی و سیاسی ناشی از گردش آزاد اطلاعات را پانزده سال قبل ( 1997 میلادی ) اسلاوتر به خوبی پیش بینی کرده بود : « زمانی که عرضه اطلاعات در اینترنت موجب ایجاد هنجار و قاعده ای عملی در زمینه آزادی اطلاعات شود، به تغییر در نظام سیاسی منجر خواهد شد که می توان آن را فرهنگ تکثرگرایی، مدارا و آزادی نامید ». ( امپریالیسم سایبر ، صفحه 39 )

5) در چند سال اخیر تغییرات اساسی و مشهودی در بینش مذهبی، هویت دینی و معیشت اقتصادی کشورهای عربی ظهور  و ایجاد نگردید که سبب جابه‌جایی قدرت در منطقه گردد، بلکه از منظر نگارنده چیزی دیگری در این جوامع تغییر یافت که منتج به ظهور هویت‌های فرهنگی و سیاسی جدید گردید و آن ظهور جامعه شبکه‌ی مجازی است. در تونس خودسوزی یک جوان میوه‌فروش، در مصر ضرب و شتم و قتل یک جوان توسط پلیس مصر، در لیبی دستگیری یک وکیل، در بحرین قتل یک پسر نوجوان توسط نیروهای امنیتی و در سوریه دستگیری و شکنجه‌ی گروهی از نوجوانان به دلیل نوشتن شعار بر روی دیوار یک مدرسه به کمک شبکه‌ی مجازی فیس بوک باعث شعله‌ور شدن و شروع اعتراضات مردمی شده است. مطالبات ارزش‌های دموکراسی، توسط معترضین در کشورهای عربی، هویت های سیاسی، دینی و قبیله ای را به حاشیه راند. این اعتراضات دربرگیرنده تفکرات مختلف بوده و عنصر ایدئولوژی درآن وجود ندارد و یا  بسیار کم رنگ است.

 منتشره در  سایت کلمه و ماهنامه چشم انداز دی و بهمن ماه 1391