منطق نهفته در تجارت و اقتصاد الکترونیکی

ارسال برای هفتمین همایش ملی و اولین همایشبین‏المللی تجارت و اقتصاد الکترونیکی

 

چکیده:

بنگاه های اقتصادی شبکه ای حاصل از تکنولوژی عصر ارتباطات، همانند شاهراه جهانی تبادل اطلاعات اقتصادی، مناطق ارزشمند را درگوشه و کنار جهان به یکدیگر اتصال می دهد که ثمره آن انعطاف پذیری، نوآوری در تولید و توزیع  است که در نهایت منتج به بهره وری و توسعه  می گردد. لازمه مدیریت بر این بنگاه های اقتصادی شبکه ای، آشنایی با منطق تجارت و اقتصاد الکترونیکی است. منطقی که مدیران را به منظور دستیابی به فرصتهای بازار، خلاقیت، نوآوری و یادگیری مورد هدایت قرار می دهد و فضای لازم را برای توسعه مهارت های آموزش و رشد و بالندگی کارکنان فراهم می سازند، تا بتوانند به نحوی کار آمد با تولید دانش و پردازش اطلاعات، خود را با هندسه متغیر اقتصاد جهانی سازگار کنند و به اندازه ای انعطاف پذیر باشند که ابزار خود را با همان سرعت تغییر هدف، تغییر دهند و نوآوری کنند. این مقاله می کوشد از منظر جامعه شناختی، به فرهنگ و منطق حاکم بر تجارت و اقتصاد الکترونیکی در جوامع صنعتی پرداخته و تأثیر آن را بر بازار و دگرگونی های اشتغال و حذف اجتماعی  بررسی کند.

 

کلید واژها :  فرهنگ شبکه ای، دگرگونی اشتغال،  حذف اجتماعی،

مقدمه

شبکه های اجتماعی متأثر از تکنولوژی عصر ارتباطات ( اینترنت، موبایل و ماهواره) ساختار اجتماعی افقی را در جهان پدید آورد که در تاریخ بشریت بی سابقه است.  امکانات ساختار اجتماعی افقی سبب ایجاد بنگاه های اقتصادی شبکه ای شدند، که همانند شاهراه تبادل اطلاعات اقتصادی عمل می نمایند. فضای بنگاه شبکه ای معمولا، مدیریت را از رعایت مصالح غیر اقتصادی می رهاند. نتیجه آن، آزادی فکری انسان ها در همه امور خواهد بود. همچنین سهولت ارتباطات مصرف کننده با تولیدکنندگان سبب ظهور خلاقیت های گوناگون در تمامی عرصه تولیدی و توزیع می گردد.

شبکه های سرمایه، نیروی کار، اطلاعات و بازارها از طرق تکنولوژی عصر ارتباطات، کارکردها، مردم و مناطق ارزشمند را درگوشه و کنار جهان به یکدیگر می پیوند، جهانی شدن و انفجار اطلاعات، حدود جغرافیایی را بی اثر نمود و به قول بوسا اِبو: " در عصر اینترنت اندازه یک کشور تنها نقش اندکی در فرآیند جهان شدن ایفا می کند"[1]   این حالت جهانی شدن اقتصاد، مدیریت خاص خویش با الزامات جدیدی می طلبد. نظام مدیریتی و نظام فناوری مستلزم داشتن رابطه همه جانبه با مشتری، کارکنان و سازمان است. تخمین زده می شود در سال 2013 هر یازده ساعت یکبار، اطلاعات دوبرابر شود. به این سرعت تغییر، افزایش رقابت و تغییر سلیقه و ذائقه مشتری نیز باید اضافه شود. بنابراین در صورت عدم مدیریت درست، از دست دادن یک مشتری به قدری سریع اتفاق می افتد که می توان آن را به کلیک کردن بر موس کامپیوتر تشبیه کرد.

بر اساس تحقیقات شرکت سیسکو: درآمدهای حاصل از تجارت الکترونیک در سال‌2012 به میزان 5/820 میلیارد دلار، و  پیش بینی می شود میزان درآمد تا سال 2015 به 4/1 تریلیون دلار برسد.[6]  که این به نوبه خود افق پرامیدی برای تجارت الکترونیکی جهان و رشد اقتصاد جهانی محسوب می‌شود. لذا شناخت منطق نهفته در اقتصاد الکترونیکی و رعایت الزامات آن  برای بازیگران اقتصادی هر کشوری از ضروریات زنده ماندن در فضای تجارت جهانی است.

 

در شرایط حاضر، کانون توجه تجارت الکترونیک بیشتر بر مشتری و ارتباط با او متمرکز است تا بر تولیدات و فرآیندهای درونی سازمان. در این زمینه مقبول‌ترین فرضیه در مورد تغییر کارکرد منابع انسانی در اقتصاد الکترونیکی تکیه بر نظریه‌ی جامعه‌ی شبکه‌ای پرفسور مانوئل کاستلز  است که بن مایه اصلی این نوشتار در مورد نقش محوری  جامعه شبکه ای در تغییر ساختارمدیریت، نوآوری، تولید و توزیع  می باشد. 

                                                                    

1-    فرهنگ  شبکه ای

1-     1- سازماندهی افقی

صاحبان کلیدهایی که به واسطه‌ی آن کاربران اینترنت را به یک دیگر متصل می‌ کنند، ستون فقرات شبکه‌ی مجازی می‌باشند. به عبارتی همه‌ی کسانی که کلیدهای کامپیوتر را در اختیار دارند، قدرت تأثیرگذاری بر این شبکه را دارا می‌باشند. شبکه های مجازی تنها دارای نقاط اتصال است نه مرکز، در نتیجه گردش اطلاعات در آن غیرمتمرکز  و افقی است. و این در تعارض با مدیریت  سنتی اقتدارگراست. درطول تاریخ مفهوم مدیریت، همزاد بود با اقتدار و اراده عمودی بر ساختار سازمانی. فرماندهی و تسلط و یا محدودیت و انزوا  با فلسفه تکنولوژِی اطلاعات ناسازگار است. الزامات انقلاب تکنولوژیک، آزادی حرکات چند وجهی در گستره جهان، فارغ از هر گونه محدویت زمان، مکان و ارزش می باشد.

 ارتباطات الکترونیکی فرصتی برای تک‌تک اعضای جامعه ایجاد می‌کند. فرصتی که جولان بروز خلاقیت فکری شخصی در عرصه‌های مختلف اجتماعی و اقتصادی را، بدون نیاز به دخالت هیچ نیروی متمرکزی و تنها بر اساس ذوق و پذیرش عرف جامعه به نمایش عموم می‌گذارد. بعنوان مثال تمایل به خرید از وب ‌سایت‌ها به تولیدکنندگان اجازه می‌دهد پیشنهادات خود را براساس رفتار مشتری تنظیم کنند و بر فرآیند معاملات گذشته فائق آیند. در عصر حاضر، هیچ شیوه ارتباطی با اینترنت در روند تاثیر تبلیغات به واکنش بی‌درنگ مشتری، برابری نمی‌کند. چرا که در این شیوه مشتری بلافاصله بعد از تبلیغات، شروع به خرید می‌کند. میل به بودن در فضای جامعه‌ی شبکه‌ای چنان با روح و روان فرد فرد انسان‌های آشنا به تکنولوژی ارتباطاتی عجین شده که بودن در این فضا را جزئی از ضروریات زندگی خویش می‌دانند.  این ذوق و کشش که از محدویت زمان و مکان رهیده است، بطوریکه از طریق تکنولوژی اطلاعات هر کس را که ممکن است در شبکه های جهانی انباشت سرمایه، اطلاعات و قدرت پدید آورنده ارزش باشد، با آن سوی مرزهای سیاسی و جغرافیایی مرتبط کند. تعامل و مباحثه افقی و خودمختار در فضای الکترونیک، قانون اساسی یا منطق شبکه‌ای نام گرفته، که سبب تغییرات شدید در فرهنگ، قدرت، تولید، بازار، توزیع در جامعه می‌گردد. با مطالعه آماری که پرفوسور کاستلز [2] در باب توزیع درصدی اشتغال برحسب بخشهای صنعتی و گروه  صنایع میانی در کشورهای صنعتی گروه هفت گردآوری نمود؛ می توان شش ویژگی  ذیل را عارضه  تصمیم سازی افقی در  ساختار اقتصاد دانست:

1-     سازماندهی حول محور تولید، نه برحسب و ظایف

2-     سلسله مراتب  ساده

3-     مدیریت گروهی

4-     سنجش عملکرد بر اساس رضایت مشتری

5-     به حداکثر رساندن تماسها با فروشندگان و  مشتریان

6-     اطلاعات، آموزش و باز آموزی کارکنان در همه سطوح

 

2-     1- نوآوری و انعطاف پذیری

در عصر اطلاعات، بواسطه کاهش محدودیتهای زمانی و مکانی، شاهد آزاد سازی بی سابقه ظرفیت تولیدی توسط قدرت ذهن انسان ها هستیم و این یعنی بهشت ظهور خلاقیت و نوآوری. در نتیجه برای پاسخگوی به تقاضای بازار، انتظار تنوع از هر محصول، از ضروریات تولید می گردد. مشتریان مختار به انتخاب، وقتی احساس کنند شرکت طرف معامله‌ی آنها  با انعطاف پذیری و نوآوری، دقیقا کالای مورد نظر ایشان را تولید و توزیع خواهد کرد، در دراز مدت به مشتریان وفادار شرکت تبدیل خواهند شد. در بیشتر کشورها تقریبا تمام کودکان و نوجوانان با آگاهی از نحوه‌ی استفاده از اینترنت، پرورش می‌یابند. با تسلط این نسل بر معاملات خانگی و تجاری، بدیهی است که آنها خواهان پررنگ‌تر بودن حضور شرکت‌ها در شبکه‌های اینترنتی خواهند بود. اطلاعات ورود به سایت، بازاریاب را قادر خواهد کرد فعالیت مشتری را در جریان بازدیدهای مکرر پی‌گیری کند. شناخت رفتار و اولویت‌های مشتری فرصت‌های زیادی را با نوآوری برای پاسخ‌گویی به نیازهای او ایجاد می‌کند. اینترنت به سادگی توزیع‌کنندگان و خرده فروشان را به تامین کنندگانی همه‌ جانبه تبدیل می‌کند. سایت‌های تجارت الکترونیکی این تصور را ایجاد می‌کنند که حجم زیادی کالای در انبار موجود و خدمات گسترده و متنوعی قابل عرضه است.  بعنوان مثال تنوع کالا در سایت آمازون در  سال 2012 به رقم میلیونی رسید. [7]

امروزه فناوری اینترنت جایگزین روشهای پرهزینه توزیع محصولات و ارایه خدمات می‌شود. در توزیع تولیدات و ارایه خدمات به شیوه دیجیتالی مانند موسیقی، نشر، گرافیک و غیره، مقادیر زیادی از هزینه‌ها صرفه‌جویی می‌شود، زیرا در این روش، هزینه‌های حمل و نقل از معادله هزینه اساسا ناچیز  می‌شوند. نوآوری در اقتصاد الکترونیکی وابسته به فرآیند تولید اطلاعات و پژوهشی که از مشتریان  بدست می آید، می باشد، در نتیجه انتظار آن است که ارزش افزوده عمدتا از طریق نوآوری در فرآیند ها و محصول ایجاد شود. نوآوری در تولید محصولات زمانی حاصل می شود که مدیرت توانایی واکنش سریع به تغییرات کلان اقتصادی بر اساس پژوهش های دائمی داشته باشد. این تغیرات سریع  وابسته به پژوهش، در بازار جهانی امری حیاتی است.

 

3-     1- جهانی بودن و بهره وری

در فضای بنگاه شبکه ای، کاربران تکنولوژی عصر اطلاعات، سبب حذف واسطه‌ها و ایجاد ارتباط مستقیم بین خریداران و فروشندگان گردیدند که بین 15 تا 50 درصد موجب کاهش قیمت تمام شده کالا و خدمات برای مشتریان شده و افزایش سطح رفاه زندگی مردم از طریق ایجاد اشتغال و کاهش ترددها گردید و افزایش سرعت عمل جهانی شدن، سبب کاهش هزینه های تبلیغات برای شرکت ها به دلیل عدم حضور واسطه و  افزایش رقابت و کیفیت خدمات، که در نهایت منتج به بهره وری در معاملات و مناسبات بازرگانی گشت.

 ساختار تجارت الکترونیک برای تولیدکنندگان با بهروری بالا، مزایا و امتیازات فراوانی دارد، منجمله می‌توان به امکان عرضه و فروش محصولات به تمام مردم جهان اشاره ‌کرد. در واقع تجارت الکترونیکی به تولیدکنندگان امکان جهانی شدن محصولاتشان را با صرف هزینه کم می‌دهد. شبکه ها بدلیل اتکای شان به قدرت اطلاع رسانی، قادر به تشکیل و گسترش در سراسر خیابانهای اصلی و پس کوچه های اقتصاد جهانی می باشند. شاید جالب باشد که بدانید به عنوان مثال، جلد پنجم کتاب داستانی هری‌پاتر توانسته است با استفاده از شیوه فروش آن‌لاین در شب اول انتشار خود، فروشی معادل یک میلیون جلد را در جهان داشته باشد. امکان وقوع چنین حادثه شیرینی برای ناشر این کتاب در دنیای حقیقی، آن‌ هم در مدت زمانی کوتاه، یا اصلاً محال بود یا به امکانات گسترده مالی و تبلیغاتی و توزیع نیاز داشت که هر سازمانی توانایی انجام آن را دارا نیست. و همچنین بو اسطه پژوهش موسسه تحقیقاتی Comscore نشان می‌دهد میزان صرف هزینه برای خرید آنلاین در فصل خرید کریسمس امسال، از مرز 35‌میلیارد دلار گذشت.[8]

عملکرد اقتصاد الکترونیک در یک دهه گذشته در جهان نشان می دهد، دسترسی به بازار بزرگ، ثروتمند و منسجم  مانند اتحادیه اروپا و منطقه تجاری امریکا بهترین موقیعت رقابتی  و به طبع آن رشد و پیشرفت را فراهم میکند. با توجه به نقش اقتصاد اینترنتی بعنوان درصدی از تولید ناخالص ملی کشورهای گروه 20، [9] نشان می دهد؛ هرچه یکپارچگی یک حوزه اقتصادی بیشتر و عمیق تر باشد، امکان تقویت بهروری و سودآوری برای شرکت مستقر در آن بیشتر خواهد بود.

 

 

4-     ناپایداری هویتهای غرورآفرین

جهانی شدن عوامل تولید و بازار آن و تغییربنیادین تکنولوژیک، می تواند تجهیزات کهنه را پیوسته از رده خارج ساخته و شرکتها را وا دارد تا بی وقفه خود را با اطلاعات مربوط به فرایند های تولید و محصول روزآمد کنند. در چنین زمینه ای، همکاری نه تنها راهی برای مشارکت در هزینه و منافع است بلکه تضمینی است در برابر تصمیم گیریهای نامناسب تکنولوژیک. رقبا نیز از پیامد های چنین تصمیمی در امان نخواهند بود زیرا شبکه ها همه جا حاضر و درهم تنیده اند. با پذیرش استدلال فوق، می توان بیان داشت شرکت های بزرگ در اقتصاد الکترونیک، مستقل و خود کفا نیستند و نخواهد بود. غرور به موفقیت گذشته و نخوت شرکتهای بزرگ جهانی، به تاریخ پیوسته است. عملیات واقعی آنها توسط دیگر شرکتها هدایت می شود. نه تنها با صد هزاران شرکت پیمانکار فرعی و وابسته، بلکه توسط دهها شرکت نسبتا همتراز که در این جهان اقتصادی جدید و شگفت که دوستان و دشمنان یکی هستند همزمان با آنها همکاری و رقابت می کنند. دگرگونی اصلی را می توان به عنوان گذار از دیوانسالاریهای عمودی به شرکتهای افقی نام گذاری نمود. امروزه شرکتهای بزرگ می تواند واقعا شکل برتر مدیریت در اقتصاد جدید باشند، مشروط به این که بتواند با تبدیل سازمان خود به شبکه پیوسته ای از مراکز تصمیم گیری چند پیشه، خود را اصلاح کند.

 

به عبارتی شرکت ها و سازمانهای موفق آنهایی  هستند که می توانند به نحوی کار آمد به تولید دانش و پردازش  اطلاعات بپردازند، تا بتوانند خود را با هندسه  چند وجهی دائم التغیر اقتصاد جهانی، سازگار کنند. لذا هیچ هویت موفقی در این هندسه دائم درحال تغییر، ثابت نمی ماند. چرا که نو آوری تبدیل به سلاح کلیدی رقابت گردید. این ویژگی در حقیقت مشخصه های سیستم نوین اقتصادی است.

 

2- دگرگونی اشتغال ( کسب، کار و مدیریت )

فرانک وبستر در کتاب نظریه های جامعه اطلاعات آورده است: " در اروپای غربی، ژاپن و امریکای شمالی 70 درصد نیروی کار در بخش خدماتی اقتصاد می باشد."[3]  افزایش چشمگیر اشتغال در خدمات و کوچک شدن اشتغالزایی در بخش تولید، از ویژگی های اقتصاد الکترونیک است. البته در آن کشورها، تقریبا نیمی از مشاغل بخش توزیع به بخش تجارت خرد اختصاص دارد و هرچه در جامعه اطلاعاتی پیشتر رویم، شاهد افرایش اهمیت پستهای مدیریتی، تخصصی و فنی، کاهش نسبت کارگر پیشه ور و  اپراتور و افزایش تعداد کارکنان بخش دفتری و فروش خواهیم بود. اگرچه در سیستم نوین اقتصادی، تکنولوژی به خودی خود به ایجاد یا نابودی مشاغل نمی‌انجامد،  ولی بر اساس گزارش گروه مشاوره بوستون بر اقتصاد الکترونیکی در کشورهای گروه 20  صورت گرفت، اشتغالزائی تا سال 2016 دو برابر خواهد شد و به  ایجاد 32 میلیون شغل دیگر نیز انجام خواهد خواهد . [10]

بلکه سبب تغییرات شگرفی در ماهیت کار و سازمان تولید ایجاد می‌کند. شکل سنتی کار که مبتنی بر استخدام تمام وقت، وظایف شغلی مشخص، و الگوی کاری در طول چرخه زندگی است به آرامی اما به طور قطع در حال ناپدید شدن است. الگوی غالب نیروی کار در اقتصاد نوین که بر پایه اطلاعات بنا شده است از یک نیروی کار اصلی متشکل از مدیران متکی به اطلاعات و نیروی کار جایگزین شونده تشکیل شده است که می توان آنها را با توجه به نیاز بازار،  بصورت کار فردی و مستقل و یا استخدام و یا اخراج کرد و یا به سایر کشورها فرستاد.

پیشی گرفتن مشاغل خدمات کشاورزی شهری از مشاغل کشاورزی در کشورهای صنعتی، نشان می دهد که جوامع اطلاعاتی در جایگاه ما بعد کشاورزی خود تا کجا پیش رفته اند. بر اساس مشاهده پرفسور کاستلز از تحول اشتغال در کشورهای گروه صنعتی هفت، ویژگی‌های مشترک ذیل را از نتایج اقتصاد الکترونیک دانسته و نقش افراد مستقل در تولید دانش و پردازش اطلاعات را در تجارت و اقتصاد الکترونیک برجسته می داند  :

" ·       حذف مشاغل کشاورزی

·       کاهش دائمی مشاغل تولیدی سنتی

·       افزایش خدمات تولیدی و خدمات اجتماعی

·       تنوع روزافزون فعالیت‌های خدماتی به عنوان منابع اشتغال

·       افزایش سریع مشاغل مدیریتی، تخصصی و فنی

·       تشکیل گروهی ازکارگران «یقه سفید»

·       ثبات نسبی سهم قابل توجهی از اشتغال در بخش خرده فروشی

·       افزایش همزمان سطوح بالا و پایین ساختار شغلی

·       ارتقای نسبی ساختار شغلی در طول زمان

آنچه از مشاهده اقتصاد الکترونیک احساس میشود تولید کنندگان جدید سرمایه داری اطلاعاتی، آن دسته از تولیدکنندگان دانش و پردازش کنندگان اطلاعات هستند که نقش شان برای شرکت ، منطقه، و اقتصاد ملی ارزش مند است. این گروه از تولیدکنندگان اطلاعات گروه بسیار بزرگی از مدیران، متخصصان و تکنیسینهای را در بر می گیرد که « کارگر جمعی» را تشکیل می دهند، یعنی واحد تولیدکنندگانی که بر پایه همکاری میان مجموعه ای از کارگران  منفرد ایجادشده است. ".[4]

 

1-    حذف اجتماعی

 تثبیت اطلاعات گرایی در زوایای مختلف زندگی با افزایش نابرابری و حذف اجتماعی در سراسر جهان تنیده شده است. منطق بازار شبکه ی اقتصاد از تجربه زندگی کارگران جدا است. این جدایی سبب حذف اجتماعی بخش مهمی از افراد مطرود که ارزش آنها به عنوان کارگر مصرف کننده به پایان رسیده، می شود.

نیروی کار انسانی در اقتصاد الکترونیک، نسبت به قبل از آن، با کوششی بسیار کمتر، تولید بیشتر و بهتری خواهد داشت.  مهمترین خصوصیت آن  این است که کار فکری جایگزین تلاش بدنی در کارآمدترین بخشهای اقتصاد است. حذف اجتماعی یک فرایند است. فرایندی که کارگران آگاه و یادگیرنده، شاید شغلی ثابتی نخواهند داشت ولی بعلت تداوم یادگیری از حذف مصون می مانند

از دست دادن رابطه ای پایدار با اشتغال، و کاهش قدرت ضعیف چانه زنی بسیاری از کارگران ساده، موجب افزایش بحرانهای عمده در زندگی خانواده هایشان شده است: از دست دادن موقت شغل، بحرانهای شخصی، بیماری، از دست دادن توانایی کار، از دست دادن دارایی، از دست دادن اعتبار. بسیاری از این بحرانها با یکدیگر می پیوندند و مارپیچ نزولی حذف اجتماعی را ایجاد می کنند و به سمت چیزی حرکت می کنند که  آقای کاستلزآن را « سیاه چال سرمایه داری اطلاعاتی» نامیده  است.[5] با توجه به منطق اقتصاد الکترونیک و فرآیند اجتناب ناپذیر حذف، چنانچه مدیران جامعه ای بخواهند در قالب موازین غیر اقتصادی، سعی در شفاف کردن جایگاه ای در این شبکه ی الکترونیک، انجام دهند، شبکه را به کهنگی محکوم می کنند، که کمترین عارضه آن عقب ماندگی، نابودی سرمایه های ملی و حذف از قافله توسعه زندگی خواهند بود.

 

نتیجه

ویژگی اساسی تجارت الکترونیک، جهانی شدن فعالیتهای اصلی اقتصادی، انعطاف پذیری سازمان و قدرت بیشتر مدیریت از حیث روابطش با نیروی کار است. شبکه های سرمایه، نیروی کار، اطلاعات و بازار ها از طرق تکنولوژی ارتباطات، کارکردها، مردم و مناطق ارزشمند را درگوشه و کنار جهان به یکدیگر پیوند زدند، و در عین حال جمیعتها و سرزمینهای را که از لحاظ پویایی سرمایه داری جهانی  فاقد ارزش  و فایده بودند، از شبکه های خود بیرون می راند.

 در عصر جدید عملا ثابت گردید سیاستهای اقتصادی که در درون مرزهای اقتصادی ملی تحت کنترل تدبیر می شود، روز به روز بی اثرتر می شوند. نمونه آن سیاست های منفرد بانکی اعضای اتحادیه اروپا است که ثابت گردید عوامل کلیدی همچون سایت پولی، نرخ بهره یا خلاقیت تکنولوژیک بسیار متکی به حرکتهای جهانی هستند. در اقتصاد نوین جهانی چنانچه دولتها بخواهند ثروت و قدرت ملتهایشان را افزایش دهند، محکوم به ورود در عرصه رقابت بین المللی اند و همچنین  مجبورند سیاستهای شان را  در جهت ارتقاع توان رقابت جمعی شرکتهای تحت حاکمیت خود و نیز کیفیت عوامل تولید در سرزمینهای شان سوق دهند. در واقع  اقتصاد اطلاعاتی جهانی بسیار وابسته به سیاستی همگرا با دیگر جماعتهای بشری است. در این بین کشورهای که با اقتصادشان متأثر از یک نوع ذهنیت گذشته گراست، بعلت انزوا از سیاست اقتصادی جهانی، موقیعت تکنولوژیک و اقتصادی آنها در مقایسه با دیگران به سرعت سیر قهقرایی طی می کند. ابرقدرتهای اقتصادی جهان هم بعلت در هم تنیدگی اقتصادهای ملی و وابستگی مالی دولت به بازار های جهانی و وامهای خارجی، شرایطی آفریده است که حتی  ثروتمندترین و نیرومندترین دولتها ملی مصون از بروز بحران مالی بین المللی نخواهند بود. ساختار پیش رونده جامعه شبکه ای جهانی  منطق خاص خودش را دارد که بر  دیگر ساختار اقتصادی پیروزی مطلق دارد. گردش مالی تجارت الکترونیک بیانگر آن است که حجم زیادی از مبادلات درون بنگاهی بوده و از حجم تجارت جهانی بیشتر است. لذا شناخت منطق نهفته در اقتصاد الکترونیکی و رعایت الزامات آن  برای  بازیگران اقتصادی هر کشوری از ضروریات زنده ماندن در فضای تجارت جهانی است.

منابع                                                     

1-                   بوسا اِبو، 1385، امپریالیسم سایبر، ترجمه علوی، انتشارات ثانیه، ص238

2-                   مانوئل کاستلز، 1380، عصر اطلاعات جلد1،ترجمه علیقیان و خاکباز، انتشارات طرح نو، ضمیمه فصل 4 (جداول آماری) 

3-                   فرانک وبستر، 1390، نظریه های جامعه اطلاعات، ترجمه قدیمی، انتشارات امیرکبیر، ص 43

4-                   مانوئل کاستلز، 1380، عصر اطلاعات جلد3،ترجمه علیقیان و خاکباز، انتشارات طرح نو، ص 427

5-                   همان منبع ص 7 و 426

6-                    -  www.internetretailer. Com ، Global e-commerce to reach $1.4 trillion in 2015

7-                    Website: amazon.com

8-                    - www.bizcompare.com/companies/details/Comscore-Networks

9-                       The strategy Web ، Expected to double by 2016 in G20  ، 2012 ، Meir

  Hammond، 2012، Internet economy set to nearly double in G20 nations، Website: Startupsmart 10-